Orta Çağ Felsefesi: Din Felsefesinde Panenteizm (Diyalektik) Nedir? Ne Değildir?
Her şey Tanrıdadır ve Tanrı ile evren bir değildir görüşüne sahip din felsefesi akımıdır. Bu anlayışa Çift kutuplu Tanrı anlayışı da denir. Tanrıyı soyut, mutlak ve değişmez gibi yönleriyle evrenin üstünde (Aşkın); somut, göreli ve değişen yönleriyle de evrenin içinde (İçkin) görür. Tanrı evrenin dışında bir aşkınlığa sahiptir, onunla birlikteyken hem zamanın içindedir hem dışında; hem değişendir hem de değişmeyendir. Panenteizm, panteizm fikrinde olduğu gibi evrenin kendisinin Tanrı olduğunu, panteizmden farklı olarak ilk devindirici olan tanrının evren ve tüm varlıkları özünden yarattığı ve evrene aşkın, evrenin bilincinde mutlak ve değişmez bir varlık olarak egemen olduğu inancıdır. Panteizmde her şey Tanrıdır. Panenteizmde ise, her şey Tanrıdan sudur etmiştir, oluşmuştur.
Ruhun tek amacı, oluştuğu Tanrıya dönmektir. Bunun da yolu tek evrensel yasa olan evrim (Tekâmül)den geçmektir. Somut anlamda Tanrının bütünleştiği evrenin ve varlıkların, evrim ile diyalektik olarak değiştiği ve geliştiği, gelişimini tamamladıktan sonra dönüşün yine ezeli ve ebedi olan tanrıya olacağı bu geri dönüşte tekamülünü tamamlayan ruhların da tanrıya kavuşacağına inanılır. Panenteizme göre Tanrı, hem değişmeyen (Mutlak) hem de değişen (Göreli)dir. Hem zamanın içinde hem dışında; hem sonlu hem de sonsuzdur. Aynı zamanda hem tikel hem tümel; hem neden hem sonuçtur.
İngiliz düşünürü Whiteheade göre, Tanrının her türlü değişmenin ötesinde değişmez bir niteliği ve bunun yanında bir de değişen ve oluşan bir niteliği vardır. Tanrı değişmeyen yanıyla devinimi başlatmıştır ve evrenin bilincindedir. Ancak Tanrı bu konumda kalmış olsaydı; ilk devindirici, özgür, öncesiz ve yetkin olarak kalacak ama varoluşa katılmamış olacaktı. Diğer niteliği ile ise Tanrı, değişme ve oluşma sürecinin içinde ve bilincindedir. Bu nedenle Tanrının evrende içkin (Evrenin maddesine karışmış, evrenin içinde bulunan) olduğunu söylemek de doğrudur. Evrenin Tanrıda içkin olduğunu söylemek, Tanrı-evren ilişkisinin karşılıklı olduğunun farkına varışın göstergesidir. Süreç felsefesi olarak da ifade edilen ve Whiteheadle başlayan bu akıma Panenteizm ya da diyalektik teizm denir.
Hartshorne, Tanrının bir soyut bir de somut iki yüzü olduğunu söyler. Soyut niteliğiyle Tanrı; mutlak, etkilenmez, erişilmez ve değişmezdir. Somut yanıyla ise etkilenir ve değişir. Tanrı bu iki niteliğinde de yetkindir. Ancak bu yetkinlik klasik Teizmdeki gibi değildir. Oradaki yetkinlik, değişmeyen donmuş bir yetkinliktir. Buradaki yetkinlik değişir, ancak bu değişme Tanrısal bir değişmedir. Yani yetkinliğe doğru değil, yetkinlik içinde bir değişmedir. Bu tanımla Panenteizm hem Deizmden hem de Panteizmden ayrılır. Özet olarak; Panteizm ile Panenteizm arasında önemli bir fark vardır: Panteizmde her şey Tanrıdır, Panenteizmde ise, her şey Tanrıdan sudur etmiştir oluşmuştur.
KAYNAK: FELSEFE TARİHİ KİTABI