19. yüzyıl da musahip, nedim, meddah, güldürü ustası tanınmış pek çok isme sahiptir.195 şenlikler ise varlıklarını 1899'a kadar korumuşlardır.19619. yüzyıl Osmanlı mizahı özellikle Divan Edebiyatı'nda artık bir tükenişi sergilemektedir. Eskinin zenginliği, çeşitliliği, dinamizmi, bazı dönemlerdeki ihtişamı, teknik gücü artık sönmüş, gölgelenmiştir. Ancak halk mizahı varlığını eskisi gibi sürdürmektedir.
Sonuç olarak bugüne kadar Osmanlı dönemi Türk mizahı hakkında ileri sürülen genel hükümlerin çoğunun yanlış olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle vurgulanması gereken husus çok zengin ve çeşitlilik arzeden bir mizâh literatürünün varlığıdır. Bu mizah dünyasında toplumun alt ve üst katmanları arasında sanılandan çok buluşma noktası bulunur ve mizahın her türlüsü üretilmiştir.
1 Bu yazıdaki genel bilgiler için aşağıdaki eserlerden yararlanılmıştır: Fuad Köprülü: "Türkler'de Halk Hikâyeciliğine Ait Maddeler, Meddahlar", Edebiyat Araştırmaları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1966, s. 361-412; Pertev Naili Boratav: 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 1973, s. 72-95, 145-162, 198-244; Metin And: Osmanlı şenliklerinde Türk Sanatları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 529, Sanat Eserleri Dizisi 2, Ankara 1982; Metin And: Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977; Özdemir Nutku: IV. Mehmet'in Edirne şenliği, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından VII. Seri-Sa. 61, Ankara 1972; şerife Yağcı: Süheylî'nin Acâibü'l-Meâsir ve Garâibü'n-nevâdir'i (basılmamış doktora tezi), İzmir 2001, s. 219, 45-120; Hasan Kavruk: Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler (basılmamış doktora tezi), Ankara 1988.
2 Türklerin Asya'dan beri tanıdıkları kuklanın Anadolu'da 13. yüzyıldan beri oynatıldığı bilinmektedir. Bu konuda bkz. Boratav: a.g.e., s. 206.
3 Bkz. Konur Ertop: "Divan şairinin Gülmecesi Toplum Sorunlarından Uzaktır", Milliyet Sanat Dergisi, sayı 231 (1977), s. 12; Ferit Öngören: Cumhuriyet'in 75. yılında Türk Mizahı ve Hicvi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (?-1983?), s. 43-44.
4 Bazı örnekler için bkz. Nezahat Öztekin: Mevlânâ'nın Mesnevî'sindeki Hikâyelerin XIII-XV. yüzyıl Anadolu Mesnevilerine Etkisi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2000, s. 101, 111v. d., 113v. d., 137, 150v. d., 211, 171-172, 230v. d.
5 Söz gelişi, Mesnevî'deki Horasan Amidî'nin köleleri ile karşılaşan yoksul kişinin "kul" kelimesi etrafında dönen hikâyesi sonraları Mısır'da Mehmed Ali Paşa'nın kulları ile bir Bektaşî dervişinin kendisini karşılaştırıp Allah'tan hesap sormasına dönüşmüştür; bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mesnevî ve şerhi, 5. cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1974, s. 488 v. d.; Dursun Yıldırım: Türk Edebiyatında Bektaşî Fıkraları, Akçağ Yayınları, Ankara 1999, s. 85.
6 Sözgelişi Cûhî ile babasının, kendi babasının cenazesi önünde giden bir çocuğun yakınmaları ile ilgili hikâyesi daha sonra karşımıza Nasreddin Hoca hikâyesi olarak çıkar; bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mesnevi ve şerhi, II. cilt, M. E. Basımevi, İstanbul 1973, s. 432-433;.
7 Bunların belki de en ünlüsü fili tarif eden körlerin hikâyesidir. Mevlânâ'dan önce Senâî'nin (ö. 1131) Hadîkatü'l-hakîka'sında yer alan bu hikâye için bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mesnevi ve şerhi, III. cilt, M. E. Basımevi, İstanbul 1973.
8 Erkekleri şehre giden kadınlarla şeyyad Hamza ve Hoca arasında geçen müstehcen konuşmanın dörtlüklerle ifadesi için bkz. Vasfi Mahir Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 1970, s.98.
9 Nasreddin Hoca hakkında yazılan ve çizilenlerin çokluğu herkesçe bilinir. Biz burada Nasreddin Hoca üzerinde yıllarca çalışmış olan uluslar arası bir otoritenin kitabını esas aldık, bkz. Pertev Naili Boratav: Nasreddin Hoca, Edebiyatçılar Derneği, İkinci Basım, Ankara-Temmuz 1996.
10 Bkz. Boratav: a.g.e., s. 86.
11 Bkz. Boratav: a.g.e., s. 38.
12 şiirin tamamı için bkz. Mustafa Tatçı: Yunus Emre Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s. 267.
13 Bkz. "şathiye", Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergah Yayınları, c. 8 (1998), s. 108.
14 "Ey çok kitaplar okuyan sen kin tutarsın bana dahı" ve "Aşksız bana verme öğüt öğüdünden alır değil" diye başlayan bu şiirler için bkz. Tatçı: a.g.e., s. 122, 128.
15 Öztekin: a.g.e., s. 230 v. d.
16 Öztekin: a.g.e., s. 111 v. d., 113 v. d.
17 Öztekin: a.g.e., s. 137, 150 v. d.
18 Bkz. A. Atilla şentürk: XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî Tasvirler (basılmamış doktora tezi), İstanbul 1987, s. 61-62.
19 Bkz. Kemal Yavuz: Aşık Paşa, Garib-nâme, AKDTYK, Türk Dil Kurumu
Yayınları:764/1, İstanbul 2000, s. 121-127.
20 Kemal Yavuz: a.g.e., s. 139-145; Öztekin: a.g.e., s. 171 v. d.
21 Ayrıntılı bilgi için bkz. Zehra Toska: Türk Edebiyatında Kelile ve Dimne Çevirileri ve Kul Mes'ud Çevirisi (basılmamış doktora tezi), 2 cilt, İstanbul 1989.
22 Fahir İz: Eski Türk Edebiyatında Nesir, XIV. yüzyıldan XIX. yüzyıl ortasına kadar yazmalardan seçilmiş metinler, İstanbul 1964, s. 360.
23 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Zeynep Korkmaz: Sadru'd-dîn şeyhoğlu Marzubân-nâme Tercümesi, Ank. Üniv. DTCF Yayınları:219, Ankara 1973, s. 67 v. d., 71 v. d.
24 Bir örnek için bkz. Korkmaz: a.g.e., s. 242.
25 Bkz. Korkmaz: a.g.e., s. 268-269; krş. Boratav: Nasreddin Hoca, s. 210.
26 Korkmaz: a.g.e., s. 278; krş. Tunca Kortantamer: Nev'î-zâde Atâyî ve Hamse'si, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları:88, İzmir 1997, s. 223.
27 Daha geniş bilgi ve özet için bkz. Amil Çelebioğlu: Türk Edebiyatında Mesnevi (XV. yy'a kadar), Kitabevi, İstanbul 1999, s. 78-79.
28 Bkz. şentürk, a.g.e., s. 380, 381.
29 Bkz. Cem Dilçin: Mes'ud bin Ahmed, Süheyl ü Nev-Bahar, AKDTYK, Atatürk Kültür Merkezi Yayını-sayı 51, Ankara 1991, s. 337-338.
30 Bkz. Dilçin: a.g.e., s. 126.
31 Bkz. Köprülü: a.g.e., s. 376.
32 Bkz. Muharrem Ergin: Kadı Burhaneddin Divanı, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No:2244, İstanbul 1980, s. 288, 303.
33 Yıldırım: a.g.e., s. 36.
34 Bazı örnekler için bkz. Mehmet Özmen: Ahmed-i Dâ'î Divanı, (basılmamış doktora tezi) Konya 1984, s. 37, 48, 97, 167, 191-192, 193, 223-224, 265, 266-267.
35 Bazı örnekler için bkz. Hüseyin Ayan: Nesimi Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1990, s. 180, 195-196.
36 Bazı örnekler için bkz. Ali Nihat Tarlan: Ahmed Paşa Divanı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1966, s. 74-75, 136-137, 141-142, 232.
37 Bkz. Mustafa İsen: Acıyı Bal Eylemek, Türk Edebiyatında Mersiye, Akçağ Yayınları 103, Ankara 1993, s. CXLVI-CXLVIII.
38 Bkz. Ali Nihat Tarlan: Necatî Beg Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1992, s. 109-111.
39 Tarlan: a.g.e., s. 132.
40 Tarlan: a.g.e., s. 138.
41 Tarlan: a.g.e., s. 139.
42 Bkz. Faruk K. Timurtaş: şeyhî'nin Harnâme'si, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul1981.
43 Bkz. Orhan şaik Gökyay: "Tokatlı Molla Lutfî'nin 'Harnâme'si", Türk Folkloru, Belleten 1986/1 (İst. 1986), s. 155-182.
44 Bu konuda bkz. Orhan şaik Gökyay: Molla Lutfî, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 846, Ankara 1987, s. 4-7; Orhan şaik Gökyay: "Molla Lutfî'nin Mizah ve Hiciv Yönü", Tarih ve Toplum, c. 6 (1986), s. 250-253.
45 Bkz. Gökyay: "Tokatlı Molla Lutfî'nin Harnâmesi", s. 163.
46 Bakkalın gülyağı şişesini kırıp, dayak yiyen papağanının bu yüzden tüyleri dökülünce, sokaktan geçen bir "cavlak" gördüğünde onun da gülyağı şişesini kırdığını sanması, halifeye Bağdat'a bir testi yağmur suyu hediye götüren Bedevî'nin hikâyesi, sağırın hasta komşusunu ziyareti bu hikâyeler arasındadır, bkz. Kemal Yavuz: Mesnevî-i Muradiyye, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 512, Ankara 1982, s. VII, 91; Çelebioğlu: a.g.e., s. 262, 265, 266.
47 İnceleme ve metin için bkz. Orhan şaik Gökyay: Keykâvus, Kabusnâme, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1974.
48 Mizah anlayışı konusunda bkz. Tunca Kortantamer: "Osmanlı Dönemi Türk Mizah Anlayışı", XIII. Türk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999 Ankara.
49 İnceleme ve metin için bkz. Adem Ceyhan: Bedr-i Dilşad'ın Murâd-Nâmesi, 2 cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1997.
50 İki örnek için bkz. Gökyay: a.g.e., s. 62, 78-79; Ceyhan: a.g.e., s. 101.
51 Esrarnâme'nin metni için bkz. Gönül Ayan: Tebrizli Ahmedî, Esrâr-Nâme (basılmamış şekli) Konya 1989.
52 Bkz. şentürk: a.g.e., s. 513.
53 İnceleme için bkz. Kemal Yüce: Saltuk-nâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 832, Ankara 1987; metin için bkz. şükrü Haluk Akalın: Saltuk-nâme, 2 cilt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 809, Ankara 1988.
54 Bkz. Akalın: a.g.e., s. 6-7, 36-37, 82-84; krş. Gölpınarlı: Mesnevi şerhi, 6. cilt, s. 371-380.
55 Bkz. şentürk: a.g.e., s. 592.
56 Bkz. şentürk: a.g.e., s. 380-382.
57 Bkz. şentürk: a.g.e., s. 291.
58 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 98.
59 Bu hikâyelerde komiğin oluşturulmasını inceleyen bir örnek için bkz. Sylvette Larzul: "Binbirgece Masalları'ndan Komik Bir Öykü: Ebu'l-Hasan'ın Öyküsü Ya Da Uyanık Uykucu" Doğu'da Mizah, Irene Fenoglio-François Georgeon, Yapı Kredi Yayınları 1408, İstanbul 2000, s. 15-26.
60 Kavruk: a.g.e., s. 255.
61 Tüm şenliklerin bir listesi için bkz. Mehmet Arslan: Divan Edebiyatında Manzum Surnameler, Gazi Üniversitesi (doktora tezi), Ankara 1990, s. 10-12; bkz. And: Osmanlı şenliklerinde..., s. 193.
62 Alıntılar ve ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmed Çavuşoğlu: Zâtî'nin Letâifi II, İst. Üniv. Ed. Fak. TDED c. XXII'den ayrı-basım, İstanbul 1977, s. 144-145.
63 Çavuşoğlu: a.g.e., s. 145.
64 Tam metin için bkz. Çavuşoğlu: a.g.e., s. 147-155.
65 İnceleme ve metin için bkz. Mehmed Çavuşoğlu: "Zâtî'nin Letâyifi", İst. Üniv. Ed. Fak. TDED, c. XVIII (1970), s. 25-51. .
66 Bu konuda bkz. Kortantamer: "Osmanlı Dönemi Türk Mizah Anlayışı", bkz. yukarda s. 10.
67 Bu konuda bkz. Franz Rosenthal: Erken İslâm'da Mizah, çev. Ahmet Arslan, İris, İstanbul 1997, s. 15-23.
68 Eserin günümüz Türkçesine eksik ve yetersiz bir aktarımı için bkz. Yaşar Çalışkan: Lâmî-zâde Abdullah, Latifeler, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978.
69 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Metin Akar: "Nasreddin Hoca'nın Yahya Bey Tarafından Nazma Çekilen İki Latîfesi", Milli Kültür, c. 2, sayı 6, 7, 8 (Kasım, Aralık 1980, Ocak 1981?, s. 45-46.
70 Bkz. Hatice Aynur: Mahremî ve şeh-Nâme'si, I. Kısım Yavuz Sultan Selim Dönemi, İstanbul 1997, s. 4.
71 Agah Sırrı Levend: Türk Edebiyatı Tarihi, I. cilt, Giriş, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1973, s. 156. .
72 Ayrıntılı bilgi ve örnekler için bkz. Edith Gülçin Ambros: "The Letâ'if of Fakîrî, Ottoman poet of the 16th century", WienenZeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 80. Band, Wien 1990.
73 Ayrıntılı bilgi ve örnekler için bkz. Edith Gülçin Ambros: "The Image in the 16th Century of Represantatives of Science and Technology: Cameos By the Ottoman Poet Fakîrî", Essays on Ottoman Civilization, in =Archiv Orientalni, Supplementa VIII, (Proceeding of the XIIth Congress of the CIEPO, Praha 1996), Praha 1998.
74 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 246.
75 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 262.
76 Bkz. Harun Tolasa: Sehî, Latîfî, Aşık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Y. Y. 'da Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi I, Ege Üniv. Ed. Fak. Yayınları No 4, Bornova-İzmir 1983, s. 348; Nihad Sami Banarlı: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, fasikül 8, (yıl ?), s. 574-575.; Dâfiü'l-gumûm'un muhtevası hakkında bilgi ve örnek için bkz. Murat Bardakçı: Osmanlı'da Seks, Gür Yayınları, İstanbul 1992, s. 30-36.
77 Metin için bkz. İsen: a.g.e., s. CXLVIII-CLII; krş. Kocatürk: a.g.e., s. 320 v. d.; Mealî ve onun mizâhî yönü için bkz. Edith Ambros: Candid penstrokes, The lyrics of Me'âlî, an Ottoman poet of the 16th Century, Klaus Schwarz Verlag-Berlin 1982.
78 Bkz. İdris Güven Kaya: Derviş şemsi ve Deh Murg Mesnevisi, Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları 41, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü 1997, s. 18.
79 Bkz. Aynur: a.g.e., s. 4.
80 Bkz. Ahmet Sevgi-Mustafa Özcan: Prof. Ali Canip Yöntem'in Eski Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri, Konya 1996, s. 410-411.
81 Bkz. Levend: a.g.e., s. 156.
82 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 46.
83 Bkz. Levend: a.g.e., s. 152.
84 Tam metni için bkz. Tunca Kortantamer: "Nev'î Efendi'nin Sadrazam Sinan Paşa'ya Ders Veren Bir Mektubu", Osmanlı Araştırmaları XI (1991), s. 224-228.
85 Bu mektup için bkz. Abdülkadir Karahan: Fuzûlî'nin Mektupları, İstanbul 1948; Abdülkadir Karahan: Fuzûlî, Muhiti, Hayatı ve şahsiyeti, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 410, İstanbul 1949, s. 89-92; şikâyetnâme'nin günümüz Türkçesine aktarılmış şekli için bkz. İbrahim Kutluk: "Fuzûlî, şikâyetnâme", Türk Dili Mektup Özel Sayısı, sayı 274 (1974), s. 32-38.
86 Bkz. Kortantamer: Nev'î-zâde Atâyî, s. 175-177.
87 İnceleme ve metin için bkz. Ahmet Mermer: Azerî İbrahim Çelebi, Nakş-ı Hayâl, Ankara
88 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 161 v. d., 163, 244.
89 İnceleme ve metin için bkz. Mustafa Özkan: Cinânî, Cilâü'l-Kulûb, İstanbul 1990.
90 Ayrıntılı bilgi ve tam metin için bkz. Mehmet Hengirmen: Güvâhî, Pend-nâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 549, Ankara 1983.
91 Bkz. Cihan Okuyucu: Cinânî, Hayatı, Eserleri, Dîvânının Tenkidli Metni, Türk Dil Kurumu Yayınları 570. Ankara 1994, s. 60-61.
92 Bkz. Mehmet Çavuşoğlu: Yahya Bey, Dîvan, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayın No: 2233, İstanbul 1977, s. 228-229.
93 Örnekler için bkz. Mehmed Çevuşoğlu-M. Ali Tanyeri: Üsküblü İshak Çelebi, Dîvan, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları No:15, İstanbul 1989, s. 268, (metin) 4 (dedenin kimliği); Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 139 (Kabûlî'nin "dede" redifli şiiri).
94 Fuzûlî: Türkçe Divan neşr. Kenan Akyüz-Süheyl Beken-Sedit Yüksel-Müjgan Cunbur, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1958, s. 365.
95 Bkz. Mehmed Çavuşoğlu: Amrî, Divan, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2538, İstanbul 1979, s. 160.
96 Bkz. Okuyucu: a.g.e., s. 150-154, 149.
97 Mertol Tulum-M. Ali Tanyeri: Nev'î, Divan, İst. Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2160, İstanbul 1977, s. 589.
98 Bkz. M. A. Yekta Saraç: şeyhü'l-islâm Kemal Paşazâde ve Divanı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (basılmamış, tarihsiz), s. 368, 383.
99 Bkz. Vasfi Mahir Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, Edebiyat Yayınevi, Ankara 1970, s. 322.
100 Rûhî'nin terkib-i bendine pek çok nazire yazılmıştır. Bunların arasında en ünlüsü Ziya Paşa'nınkidir, bkz. Kocatürk: a.g.e., s. 385-391.
101 Bkz. Levend: a.g.e., s. 154, 153.
102 Bkz. Fuzûlî: Divan, s. 9-11, 480, 487.
103 Bkz. Saraç: Emrî ve Divanı, s. 19-20; Küçük: a.g.e., s. 444-445.
104 Bkz. Çavuşoğlu: Yayhya Bey, Divan, s. 597-598, 600-603.
105 Bkz. Çavuşoğlu: a.g.e., s. 169-172.
106 Bkz. Mehmed Çavuşoğlu-M. Ali Tanyeri: Hayretî, Divan, İst. Univ. Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 2868, İstanbul 1981, s. 341.
107 Ali Nihat Tarlan: Hayâlî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1992, s. 321; Cemal Kurnaz: Hayâlî Bey Divanı Tahlili, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 805, 1000 Temel Eser Dizisi 132, s. 37.
108 Bkz. Çavuşoğlu: Amrî, s. 5-6, 185.
109 Bkz. Saraç: Kemal Paşa-zâde Divanı, s. 383.
110 Bkz. Saraç: a.g.e., s. 357.
111 Bkz. Okuyucu: a.g.e., s. 198-199.
112 Bkz. İdris Güven Kaya: Dukagınzade Yahya Begin Sanatı (doktora tezi), Kosova Üniversitesi Felsefe Fakültesi, Priştine 1985, s. 374-487.
113 Bu konuda bkz. Metin Akar: a.g.e., s. 45-48.
114 Bkz. Yukarıda s. 10, dipnotu 54.
115 Taşlıcalı Yahya'da Attar dükkanı önünden geçen kaba Türk'ün misk kokusu alınca bayılıp tezekle ayıltılması şekline dönüşen hikâye için bkz. Kaya: a.g.e., s. 487; bkz. yukarıda s. 10.
116 Erken kalkmanın insanı başarıya götüreceği ana fikrini işleyen bu hikâye Marzubannâme'de, Husrev ile veziri Buzurcımihr arasında geçer. Yahya Bey olayı sadrazam ünlü Ayas Paşa'ya aktarmıştır; bkz. Korkmaz: Marzubannâme, s. 227-228; krş. Kaya: a.g.e., s. 425.
117 Bu bölümler için bkz. Hüseyin Ayan: Leylâ vü Mecnûn, Dergah Yayınları, İstanbul 1981, s.
92-103.
118 Bu konuda ve 17. yüzyılda Atâyî'deki benzeri esprili motif kullanımı için bkz. Kortantamer: Nev'îzâde Atâyî, s. 367.
119 Nezahat Öztekin: Gül ü Bülbül, Fazlî (doktora tezi), İzmir 1987, s. 211-212.
120 Daha önceki örnekler için bkz. yukarıda s. 7, 11.
121 Örnek için bkz. şentürk: a.g.e., s. 305-306; Nezahat Öztekin: a.g.e., s. 377, 389-391, 395396; şentürk: a.g.e., s. 292-294; Nezahat Öztekin: Bekâyî'nin Gül ü Bülbül'ü ile Fazlî'nin Gül ü Bülbül'ünün Karşılaştırılması, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayınları 107, İzmir 2000, s. 65-66.
122 Bkz. sırasıyla şentürk: a.g.e., s. 382-383; Öztekin: Bekâyî'nin Gül ü Bülbül'ü, s. 41, 88, 103, 91-92; Mustafa Demirel: Kemal Paşazâde, Yusuf u Züleyha, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983, s. 47-50.
123 Bkz. İbrahim Olgun-İsmet Parmaksızoğlu: Firdevsî-i Rûmî, Kutb-nâme, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1980, s. 111 v. d., s. 253-254; şentürk: a.g.e., s. 445-446, 560-561; Halil İnalcık-Mevlüt Oğuz: Gazavât-ı Sultân Murad b. Mehemmed Hân, İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1978, s. 10, 21, 23, 53; Hatice Aynur: Mahremî ve şehnâme'si, I. Kısım Yavuz Sultan Selim Dönemi, İstanbul 1997, s. 116, 122, 127, 138-139, 172, 203-204, 240; Mehmet Akkuş: Menâkıb-ı Sultan Süleyman (Risâle-i Padişâh-nâme), Kültür Bakanlığı 1277, 1000 Temel Eser/158, Ankara 1991, s. 54, 64.
124 Bkz. Hasan Köksal: Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984, s. 48, 83, 84, 85.
125 Orhan şaik Gökyay: Destursuz Bağa Girenler, Dergah Yayınları, İstanbul 1982, s. 263264.
126 Örnekler için bkz. Latîfî: Evsâf-ı İstanbul (Hazırlayan: Nermin Suner (Pekin), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1977, s. 13-15, 21, 52.
127 And: Osmanlı şenliklerinde, s. 96, 151, 184, 188, 195, 194; Nutku: a.g.e., s. 96, 102, 124,128.
128 And: Gölge Oyunu, s. 244, 250-251, 258, 275.
129 Arslan: Manzum Surnameler, s. 12.
130 Bkz. Arslan: a.g.e., s. 459-461, 297, 328, 331-332, 333, 512, 497.
131 Bkz. Köprülü: "Meddahlar", s. 377-378, 384-385.
132 Nef'î hakkında bilgi, bibliyografya ve metin için bkz. Metin Akkuş: Nef'î ve Sihâm-ı Kaza, Akçağ, Ankara 1998.
133 Atâyî'nin hezeliyatı için bkz. Fevzi Çorapçıoğlu: Nev'î-zâde Atâyî, Divan (Mukaddime ve yk. 311-320 (mezuniyet tezi), İzmir 1986, s. 25-52.
134 Bkz. Çavuşoğlu: Zâtî'nin Letâif'i II, s.
135 Bkz. Akkuş: a.g.e., s. 25.
136 Bkz. Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 502.
137 Bkz. Ali Fuat Bilkan: Nâbî Divanı, 2 cilt, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları 2946, İstanbul 1997, c. II, s. 1146, 1144; Seyit Kemal Karaalioğlu'nun Nâbî Divanı'nda Hiciv ve Mizah, üniversite bitirme tezi, İstanbul 1950 künyeli çalışmasına ulaşamadık.
138 Bkz. Bilkan: a.g.e., c. II, s. 1146, 1164, 1166, 1188, 1228.
139 Bkz. Faruk Kadri Timurtaş: "XVII. Asır şâirlerinden Edirneli Güftî ve Teşrîfâtü'ş-şüerâ'sı", Makaleler (hazırlayan: Mustafa Özkan), Ankara 1997, s. 363, 364, 365; bir örnek için bkz. Timurtaş:, a.g.e., s. 377.
140 Bkz. Manfred Götz: Turkische Handschriften, Teil 2, Franz Steiner Verlag GMBHWiesbaden 1968, s. 374-375.
141 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 246.
142 Bkz. Levend: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 175.
143 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 247.
144 Bkz. Levend: a.g.e., s. 156.
145 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 204.
146 Bkz. Yağcı: a.g.e., s. 63, 64; XIV. fasıl 8. hikâyede Hintli filozof ile İskender arasında geçenler, Nasreddin Hoca ve Timur için de benzer bir şekilde anlatılır, bkz. Yağcı: a.g.e., s. 119.
147 Bkz. Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 493-495; hikâyelerden "oda arkadaşı" adı altında sadeleştirilerek yayınlanan bir örnek için bkz Vasfi Mahir Kocatürk: Hikâye Defteri, Buluş Yayınevi, Ankara 1956, s. 20-29.
148 Evliya Çelebi için bkz. Mücteba İlgürel: "Evliya Çelebi", TDV İA, c. 11 (1995), s. 529-533.
149 Geniş bir özet için bkz. Kortantamer: Nev'î-zâde Atayî, s. 178 v. d., 199 v. d.
150 Sabit: Edhem ü Hüma (hazırlayan Turgut Karacan), Sivas 1990; Sabit: Zafernâme (hazırlayan Turgut Karacan), Sivas 1991.
151 Sabit: Amrü'l-Leys (hazırlayan Turgut Karacan), Sivas 1990.
152 Sabit: Derenâme (Ya da) Hâce Fesâd ve Söz Ebesi (hazırlayan Turgut Karacan), Sivas 1990.
153 Bkz. Bilkan: Nâbî Dîvanı, I. cilt, s. 57-58, 78-80, 87, 444, 556-557, 579-580, 580, 581, II. cilt, s. 714, 887.
154 Divan metni için bkz. Turgut Karacan: Bosnalı Alaeddin Sabit, Divan, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları No:37, Sivas 1991.
155 Bkz. Hüseyin Ayan: Cevrî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Atatürk Üniv. Yayınları No. 583, Erzurum 1981, s. 43, 160-162, 167, 178, 189, 200-201, 211, 216, 222, 226.
156 Bekri Mustafa için bkz. ? "Bekri Mustafa", Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, cilt 1 (1977), s. 381-382; Yıldırım: Bektaşî Fıkraları, s. 27-28.
157 Nurettin Albayrak: "İncili Çavuş" TDV İA c. 22 (2000), s. 277-278.
158 Bkz. Kortantamer: Nev'î-zâde Atayî, s. 420.
159 Bkz. Levend: a.g.e., s. 154.
160 Bkz. Levend: a.g.e., s. 153; krş. İstanbul Üniversitesi Ktp. T. Y., No. 250/2.
161 Ayrıntılı bilgi için bkz. Köprülü: "Meddahlar", s. 380 v. d.
162 Bkz. Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 422.
163 Bkz. Kocatürk: a.g.e., s. 429-430.
164 Âmil Çelebioğlu: "Kekeme Dili (Lisân-ı Pepegî) İle şiirler", Türk Folkloru Araştırmaları 1985/2, s. 27-34.
165 Bu konularda ayrıntılı bilgi için bkz. And: Osmanlı şenliklerinde, s. 152, 156, 175, 176; Nutku: Edirne şenliği, s. 74-75, 126-128; And: Gölge Oyunu, s. 250.
166 Kânî hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Muhittin Eliaçık: Tokatlı Kânî Divanının Tenkitli Metni, yüksek lisans bitirme tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1992, s. XIV, XV, XVII, XVIII, XIV, XXV, XXXIX, XL, XLII, XLIII, XLIV, XLV, LI I, LIV, LVI; bir mektubunun neşri için bkz. "Kânî'nin Sadrazam Yegen Mehmet Paşaya Yazdığı Ağır Bir Mektubu", Türk Dili sayı 593 (Mayıs 2001), s. 592-595; bu mektubun ve Feyzullah Efendi'ye yazdığı mektubun sadeleştirilmiş şekilleri için bkz. Ahmet Dizdaroğlu: "Kânî" Türk Dili Mektup Özel Sayısı, sayı 274 (Temmuz 1974), s. 78, 79-80; Kânî için ayrıca bkz. Orhan şaik Gökyay: Tanzimat Dönemine Değin Mektup, s. 17-19.
167 Bkz. Levend: a.g.e., s. 154.
168 Bkz. Levend: a.g.e., s. 153.
169 Bkz. Adnan İnce: "Mirza-zâde Mehmed Sâlim Efendi'nin Manzum Mektupları", Altıncı Milletlerarası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 19-23 Eylül 1988, s. 18, 30.
170 Bkz. Levend: a.g.e., s. 154-155.
171 Bkz. Levend: a.g.e., s. 157.
172 Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 352-354.
173 Bir fikir edinmek için bkz. Mustafa Yatman: Osmanzâde Tâib Dîvanı'ndan Seçmeler, Kültür Bakanlığı Yayınları 1015, Ankara 1989, s. 40, 76.
174 Nedim için bkz. Muhsin Macit: Nedim Divanı, doktora tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara 1994, s. LVIII, s. 51-52, 64-65, 265, 356, 492.
175 Bkz. Mehmet Arslan-İ. Hakkı Aksoyak: Haşmet Külliyâtı, Sivas 1994, s. 22-23, 32 v. d., 155-156, 159, 184-185, 264, 271, 279.
176 Bkz. Naci Okçu: şeyh Galib, 2 cilt, Kültür Bakanlığı, Türk Klasikleri, Ankara 1993, I. cilt, s. 100-101, 125-127, 173, 447, 466, II. cilt, s. 688, 829, 882, 885, 955; Cem Dilçin: "şeyh Galib'in Mevlevî-hânelerin Tamirine İlişkin şiirleri" Osmanlı Araştırmaları XIV (1994) den ayrı basım.
177 Bkz. Süreyya Beyzâdeoğlu: Sünbülzâde Vehbî, İklim Yayınları, İstanbul 1993, s. 29-0, 4246; Süreyya Beyzâdeoğlu: Sünbül-zâde Vehbî, doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1985, s. 65, 76, 156, 172-173, 231, 264-269, 334, 335, 337.
178 Bazı örnekler için bkz. Süreyya Beyzâdeoğlu: Sünbülzâde Vehbî, Lutfiyye, Cihan Neşriyat ve Matbaacılık, İstanbul 1996, s. 45-47, 53-54, 59-61, 63-64, 75-76, 82-85; örnekler pek çoktur.
179 Örnekler için bkz. Mehmed Arslan: Pendnâme-i Zarîfî, Sivas 1994, s. 22, 35, 41, 76.
180 Bkz. Orhan Okay-Hüseyin Ayan: şeyh Galib, Hüsn ü Aşk, Dergâh Yayınları, İstanbul 1975, s. 42-43, 49-50, 51-52, 73-74, 125-129, 132-138, 176, 213-214, 243, 244, 245.
181 Bkz. Korkmaz: a.g.e., s. 70.
182 Bkz. Turgut Karabey-Mehmet Vanlıoğlu-Mehmet Atalay: şeyh Galib, şerh-i Cezîre-i Mesnevî, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1996, s. 64-65, 97.
183 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Arslan-İ. Hakkı Aksoyak: Haşmet Külliyatı, s. 3744.
184 Bkz. Arslan-Aksoyak: Haşmet Külliyatı, s. 440-445.
185 Bkz. Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 500, 501.
186 Bkz. Kocatürk: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 547.
187 Bkz. Kocatürk: a.g.e., s. 587-588.
188 Ayrıntılı bilgi için bkz. Murat Bardakçı: a.g.e., s. 18-29.
189 Bkz. Kocatürk: a.g.e., s. 595-596.
190 Bkz. Levend: Türk Edebiyatı Tarihi, s. 155.
191 Bkz. Levend: a.g.e., s. 155.
192 Bkz. Kavruk: a.g.e., s. 95.
193 Amil Çelebioğlu: Kekeme Dili (Lisan-ı Pepegî) İle şiirler, s. 28, 30; Cem Dilçin: "Divan şiirinde Gazel" Türk Dili, Türk şiiri Özel Sayısı II (Divan şiiri), sayı 415-416-417 (Temmuz-Ağustos-Eylül 1986), s. 107-108.
194 Bkz. Kocatürk: a.g.e., s. 586.
195 Ayrıntılı bilgi için bkz. Köprülü: "Meddahlar", s. 400 v. d.
196 Arslan: Manzum Surnameler, s. 12.