- Katılım
- 2 Ocak 2021
- Mesajlar
- 9,432
- Tepkime puanı
- 8
- Cinsiyet
-
- Bayan
- Takım
- Galatasaray
Dış Kuvvetler
- Enerjisini güneşten alır.
- Dış Kuvvetlerin üzerindeki en önemki etken iklim koşullarıdır.
- Hem aşındırma hem birikme yaparak yeri şekillendirir.
- Dış kuvvetlerin yeri şekillendirmesi daha yıkıcı ve etkilidir.
Rüzgârlar bitki örtüsünün cılız olduğu, toprağın kuru ve kumlu olduğu, iklimin kurak, yarı kurak olduğu yerlerde etkili dış kuvvettir.
B. Akarsular Ve Oluşturduğu Şekiller
Belli bir yatak içinde eğim yönünde akan su kütlesine akarsu denir. Bir akarsuyun doğduğu yere kaynak, göle veya denize döküldüğü yere ağız, içinde aktığı uzun çukurluğa da yatak adı verilir. Akarsuyun kolları ile birlikte sularını topladığı alana havza adı verilir. Sularını denizlere ulaştırabilen akarsu havzalarına açık havza, ulaştıramayanlara kapalı havza adı verilir. Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir. Akarsuyun belli bir kesitinden saniyede geçen su miktarına debi (akım) denir.
Akarsuların akımını;
- Havzaya düşen yağış miktarı ve buharlaşma
- Kar ve buz erimeleri
- Taş ve tabakaların geçirimlilik durumu
- Bitki örtüsü gibi faktörlere göre değişir.
NOT : Ekvatoral bölgede ve ılıman okyanus iklim bölgelerinde görülür. Amozon, Kongo, Ren nehirlerinin akımları düzenlidir. Yağışların düzensiz, yerşekillerinin engebeli olduğu, kayaçları geçirimli olan yüzeylerde rejim düzensiz olur. Karasal, step, muson, iklim bölgelerinde akarsuların rejimleri düzensizdir.
UYARI : Kar ve buz sularıyla beslenen akarsuların rejimlerinde en yüksek akımın ilkbaharda olduğu görülür bunun nedeni kar erimeleridir Akarsuyun yıl içinde taşıdığı su miktarıyla taşıdığı madde boyutu doğru orantılıdır. Akım artığında taşınan madde de büyürken akışın azalması taşınan maddelerinde küçülmesine yol açar.
NOT : Ülkemiz yakın bir jeolojik dönemde oluştuğu için akarsularımız denge profiline uzaktır ve yukarıda verilenlerin tam tersi özellikler gösterirler.
Akarsu Aşınım Şekilleri
1. Vadiler: Akarsuların içinde aktıkları yatağı aşındırmasıyla meydana gelen doğal oluklardır. Akarsuyun aşındırma gücüne ve arazinin direnç özelliklerine göre farklı vadi tipleri oluşmuştur.
- Çentik Vadi: Akarsuların yatak eğimlerinin fazla olduğu yerlerde derine aşınıma bağlı olarak oluşan şekillerdir. Ülkemiz genç oluşumlu olduğu ve suları hızlı aktığı için bu vadi çeşidi bolca görülür.
- Kanyon Vadi: Genelde kalkerli araziler üzerinde oluşan derine aşındırma sonucu meydana gelen şekillerdir. Vadi yamaçları dik ve taraçalı (basamaklı) görünüm alır. ABD’deki Büyük kanyon (Kolorado Kanyonu) ve ülkemizdeki Göksu Kanyonu güzel örneklerdir.
- Boğaz (Yarma) Vadi: Dağları enine yarıp geçen dik ve derin vadilerdir. Bu vadi dağın iki yamacindaki ova veya düzlükleri birbirine bağladığı için doğal geçit özelliği gösterirler. Ülkemizde Toroslar üzerindeki Gülek boğazı, Sakarya ırmağının oluşturduğu Geyve boğazı gibi.
- Yatık Yamaçlı (Asimetrik) Vadi: Arazinin her iki yüzünde farklı dirençteki alanların aşındırılmasıyla farklı yükselti ve şekillerin oluştuğu vadi çeşididir.
- Geniş Tabanlı Vadi: Akarsu yatağındaki eğimin azaldığı akış hızının yavaşladığı aşağı çığırlarda görülür. Derine aşındırma azalmış, yana aşındırma ve biriktirme artmıştır.
- Dev Kazanı: Akarsuların şelale şeklinde döküldükleri yerlerde oluşan derin çukurluklardır. Bu çukurlukların derinlikleri 1-2 m ile 7-8m’ye kadar ulaşır. Ülkemizde Manavgat, Düden, Kurşunlu şelalelerinde dev kazanları görülür.
- Peneplen (Yontukdüz): Başta akarsular olmak üzere dış kuvvetlerin yeryüzünün yüksek ve engebeli yerlerini düzleştirmesiyle oluşturdukları hafif dalgalı şekillerdir. Aşındırmanın sonudur. Tüm arazi deniz seviyesine yaklaştırılmıştır. Eski (yaşlı) kara parçalarında görülür.
- Plato: Akarsular tarafından derince yarılmış ve birbirinden ayrılmış olan dalgalı düzlüklerdir.
- Peribacası: Volkanik kül, tüf ve kayaçların bulunduğu yarı kurak bölgelerde sel ve yağmur sularının farklı dirençteki yüzeyleri aşındırmasıyla oluşan şekillerdir. Ülkemizde İç Anadolu bölgesinde (Nevşehir) görülen bu şekiller önemli turizm potansiyelleridir.
- Kırgıbayır (Badlans): Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde yüzeysel akış ve sel sularının bitki örtüsünün zayıf olduğu yüzeylerde oluşturduğu yarıntılardır. İç Anadolu Bölgesi’nde yaygın olarak görülür.
Akarsularda yatak eğiminin ve taşıma güçlerinin azalması biriktirmeye neden olur.
1. Birikinti Konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsu düzlüğe ulaştığı yerde taşıdıklarını biriktirmesi sonucunda birikinti konisi oluşur. Birikinti konilerinin birleşmesiyle de birikinti yelpazeleri oluşur.
2. Ovalar : Akarsular taşıdıkları alüvyonları eğimin azaldığı yerlerde biriktirirler ve ovaları oluştururlar. Ovalar oluşumlarına göre farklı gruplara ayrılırlar.
- Dağ Eteği Ovası: Dağların etek kısmında oluşan birikinti konilerinin yan yana gelip birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir.
- Dağ İçi Ovası: Dağlık arazi içinde akan akarsuyun getirdiği malzemeyi biriktirmesiyle oluşan ovadır. Örneğin; Doğu Anadolu Ovaları
- Taban Seviyesi Ovası: Akarsular denize yaklaştıkları yerde eğimin azalmasına bağlı olarak taşıdıkları alüvyonları biriktirmeleriyle oluşan düzlüklerdir. Örneğin; Adapazarı, Ceyhan, Balıkesir ovaları.
- Delta Ovası: Akarsular taşıdıkları alüvyonları denizin içinde biriktirirler ve böylece üçgene benzeyen delta ovaları meydana gelir.
- Kıta sahanlığının (self) geniş olması
- Akarsuların bol alüvyon taşıması
- Kıyıdaki derinliğin az olması
- Kıyıdaki akıntıların zayıf olması
- Kıyıdaki gel-git genliğinin küçük olması gerekir.
Akarsu Aşındırma Ve Biriktirmesinin Birlikte Etkili Olduğu Şekiller
SEKİ (Taraça): Akarsuyun daha önce getirdiği alüvyonlarla doldurulmuş geniş vadi tabanlarının akarsuyun akımında meydana gelen artış ile yeniden aşındırılması ile oluşmuş basamaklı şekillerdir.
MENDERES (Büklüm): Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde, yana aşındırma sonucu oluşan büklümlerdir. Bu büklümlerde akarsuyun çarparak aşındırdığı yere çarparak, aşındırılan malzemenin biriktirildiği yere de yığınak denilir. Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
- Yatak eğimi azalmıştır.
- Akarsu hızı azalmıştır.
- Uzunluğu artmıştır.
- Aşındırma gücü azalmıştır.
- Biriktirme faaliyetleri yaygındır. görülmez.