- Katılım
- 29 Mart 2020
- Mesajlar
- 5,949
- Tepkime puanı
- 0
- Takım
- KayseriSpor
Etkililk nedir ?
Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik ve sosyal kalkınmanın anahtarı olan eğitim sektöründe, kıt olan mali ve insan kaynaklarının etkili kullanımı kaçınılmaz bir zorunluluktur. Literatürde etkililik, etkinlik ve verimlilik kavramları konusunda bir kargaşa yaşanmaktadır. Pek çok bilim adamı etkinlik ve etkililik kavramını eşanlamlı olarak kullanmaktadır, bazı araştırmacılar ise, iki kavramın farklı anlamları olduğunu vurgulamaktadırlar. Mal üreten örgütlerde, örgütün etkinlik durumunu belirtmek üzere verimlilik kavramı kullanıldığına da rastlanmaktadır. Verimlilik, edinilen kaynaklardan optimum çıktının sağlanması, etkililik ise, kaynakları en iyi şekilde değerlendirerek mümkün olan en iyi sonucun alınmasıdır. Chester Barnard, konuya değişik bir yorum getirmektedir ve örgütteki bireylerin örgütün etkinliği ve amaçları doğrultusunda harcadığı çabanın derecesini etkililik olarak tanımlamaktadır (Aydın, 1998:223). Ancak, genel olarak üzerinde anlaşılan nokta, etkililik kavramının daha çok örgütün istediği sonuçlara ulaşma düzeyi ve derecesini anlattığıdır.
Ancak bir örgütün ya da bir okulun etkili olup olmadığı sorusuna cevap vermek oldukça zordur. Çünkü etkililik tek bir koşula bağlı değildir, bu nedenle tek boyutlu bir tanım yapmak yetersiz kalır. Bir okul, kullanılan ölçütlere göre etkili ya da etkisiz olarak tanımlanabilir. Kuramsal bir model kullanmadan etkililik belirlenemez. Bu nedenle bu kısımda etkililiği değişik açılardan ele alan bilim adamlarının görüşlerine yer vermek istiyorum:
a. Değişik Bakış Açıları
İbrahim Ethem Başaran’a göre,
Etkilik kavramı hem örgütsel hem de yönetsel açıdan kullanılır. Örgütsel etkilik, bir örgütün elindeki kaynaklarla amaçlarını en üst düzeyde gerçekleştirmesidir. Yönetsel etkilik ise, bir örgütün yönetiminin, örgütsel etkiliği gerçekleştirecek biçimde yapılması ve sürdürülmesidir. (Başaran, 1996, s.162)
Örgütlerin etkililik düzeyi, amaçlarını gerçekleştirme düzeyiyle orantılıysa, eğitim örgütlerinin etkililiği de, örgütsel, yönetsel ve eğitimsel amaçlarını planlanan düzeyde gerçekleştirmesine bağlıdır:
Bir eğitim örgütünün örgütsel amacı, eğitim sisteminin o basamağına hangi yaşlardaki öğrencilerin alınacağı, kaç yıl süre ile eğitim sürecinden geçirileceği, bu eğitim sürecinin hangi düzeyde başarı göstermesi gerektiğini gösterir.
Eğitim örgütünün yönetsel amacı örgütsel amaçların gösterdiği nicelik ve nitelikte öğrenciyi gereken süre içinde yetiştirmeyi ve nicelik ve niteliği arttırmayı kapsar.
Eğitsel amaçlar, belli bir öğretim basamağındaki öğrencilere kazandırılacak davranışların niteliğini gösterir.
Eğitim sistemini yönetenler sistemin yaşamasını, büyümesini sürdürmek için eğitim örgütlerini verimli kılmak, dirikleştirmek, örgütlerin sağlığını korumak ve eğitim iş görenlerinin işten doyumunu sağlamakla yükümlüdürler.
Başaran’a göre eğitimin etkililiğinin ölçütleri bu dört etkendir: verimlilik, sağlık, diriklik ve yararlık (1996:163).
Eğitim ve ekonomi ilişkisini incelediği kitabında Deniz Gülbeden, eğitimde etkililiğe ekonomi açısında bakıyor ve eğitimde etkililiği, “eldeki eğitim kaynaklarının, kişilerin ve toplumun eğitsel amaçlarına ulaşmada ve düzeyini yükseltmede en iyi biçimde kullanılmasıâ€? olarak tanımlıyor (1991:12). Gülbeden’in çalışmasında etkililik kavramı eğitim kurumlarında girdiler ve çıktılar arasındaki ilişkide yoğunlaşmaktadır. Ona göre eğitimde etkililiği, içsel, dışsal, teknik ve ekonomik etkililik olarak ayırabiliriz.
a. İçsel Etkililik: Eğitimin parasal olmayan çıktısının parasal olarak tanımlanan eğitim girdilerine oranı şeklinde tanımlanabilir. Bu kavram, bir harcama düzeyinde en büyük eğitsel çıktıların elde edilmesiyle ilgilidir. Bir eğitsel etkinliğe (girdi) harcanacak en son para ile eğitsel başarıda (yani çıktıda) sağlanacak bir iyileşme olası her etkinliğinkine eşit olmalıdır. Örneğin, öğrencilere yeni bir kitap alma, öğrencilerin eğitimi için yarım gün bir öğretmen tutma ve bilgisayar destekli eğitim için bir bilgisayar laboratuarı satın almaya karar verecek bir okul düşünelim. Okulun başarısını arttıracak seçeneğin bilgisayar laboratuarı olacağı düşünülürse, okul seçeneklerin değeri eşit duruma gelene kadar bilgisayarlara para yatırmaya devam etmelidir. Bilgisayar laboratuarı ile ilgili son satın almalardan sonra yeni alınacak bilgisayarların katkıları giderek azalacaktır. Böyle bir noktada daha çok bilgisayar almak yerine yeni bir öğretmen kiralamak daha uygun bir karar olabilir.
Böyle bir çözümlemede her girdinin çıktıda yapacağı ek artışın bilinmesi gereklidir. Lockheed’e (aktaran Gülbeden, 1991:16) göre, içsel etkililik iki yolla iyileştirilebilir:
i. Öğrenme üzerinde daha az etkisi olan girdilere ayrılan kaynakları daha çok etkisi olan kaynaklara doğru yeniden dağıtarak çıktıyı arttırmak
ii. Var olan öğrenme düzeyini daha az kaynak kullanarak sürdürmek
b. Dışsal Etkililik: Parasal çıktıların parasal girdilere oranı ile ilişkilidir. Eğitim için para ve kaynakların kullanımı diğer kamu ve özel kesimdeki kullanımlarla karşılaştırılır. Örneğin “bir ülkenin 10 milyon doları varsa bunu eğitime mi yöneltsin yoksa başka harcamalara mı?â€? sorusunu irdeler. Sorunun yanıtı seçeneklerin faydalarının karşılaştırılmasına bağlıdır. Ancak faydaların belirlenmesi her zaman kolay değildir.
Dışsal etkililik çözümlemesi bir ülkenin doğru eğitsel harcama düzeyine karar vermede ya da para kaynaklarının ilköğretim ya da mesleki öğretim gibi farklı alt düzeylere dağıtılmasına karar vermede yaralıdır.
Dışsal etkililik eğitimin karşıladığı insan gücü ya da çalışan nüfus ile de incelenebilir. Yani okulların dışsal etkililiği öğrencilerini toplumdaki rollerine ne düzeyde hazırladığı önemlidir.
c. Teknik Etkililik: Lockheed teknik etkililiği, öğrenmenin, yani eğitimin parasal olmayan çıktısının, sistemin belirli girdilerine oranı olarak tanımlamaktadır. Eğitimin girdileri, pedagojik deneyim, okulun örgütsel yapısı, ders kitapları gibi maddi kaynaklardan oluşabilir. Teknik etkililik, eldeki kaynakların en büyük olası çıktıyı elde edecek şekilde örgütlenmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin yanlış bir dilde hazırlanmış bir ders kitabının ya da konuya hazırlanmamış bir öğretmenin yer aldığı okullarda gözlenen durum ders kitaplarının ya da öğretmenin öğrenimde hiç etkisinin olmadığı şeklinde gözlenmektedir. Eğitsel bazı girdiler hiç kullanılmadığında da teknik etkililik azalır.
d. Ekonomik Etkililik: Psacharopoulos ve Woodhall (aktaran Gülbeden, 1991:19), ekonomik etkililiği belirli bir çıktı düzeyini en az maliyetle sağlayabilmek olarak tanımlamışlardır. Ekonomik etkililik, verilen okul çıktı düzeyini tutturmak için geçerli girdi fiyatları ve teknolojide masraflar en küçük olacak şekilde doğru girdi birleşimi seçildiğinde sağlanabilir.
Wayne Hoy ve Cecil Miskel tarafından yazılmış Educational Administration adlı kitapta ise bir okulun etkililiğini ölçmek için iki kuramsal model olduğunu belirtmektedir. Bunlar hedef modeli ve sistem kaynak modelidir. (1982:320)
a. Hedef Modeli: Örgütsel etkililiği açıklamanın en geleneksel yolu hedeflere ulaşma derecesini belirlemektir. Eğer bir örgüt etkinliklerinin sonucunda örgütsel hedeflerine ulaşabilmişse etkili olarak tanımlanır. Hedef modelinin zayıf noktalarına rağmen bilim adamları örgüt hedeflerin ve bunlarla ilişkili başarıların örgütsel etkililiği belirlemede önemli olduğunu belirtmektedirler. Hedef modelinin zayıf noktaları ise şunlardır:
-Genelde odak noktası öğretmen ya da öğrencinin değil yöneticinin hedefleridir. Bu yüzden araştırma yapılırken genelde yöneticilerin hedefleri sorulur.
-Araştırmacılar hedefleri birlikte değil tek tek değerlendirmeye yatkındır. Hedefler tek başına mantıklı ama birbirleriyle çelişki içinde olabilir.
-Hedefler bazen okulu ve yöneticiyi yönlendirmek için değil haklı çıkarmak için kullanılabilir
-Örgütsel hedefler dinamiktir ancak hedef modeli durağandır. Hedefler ve davranışlar duruma göre değişebilir ancak model sabit kalır.
b. Sistem Kaynak Modeli: Bu model etkililiği örgütün çevresinde avantajlı bir konum elde etme ve kıt kaynakları kendi yararına kullanabilme yeteneği olarak tanımlar. Bu tanım, çevreyle sürekli ve hiç bitmeyen bir alış verişi ve kıt kaynakların paylaşımından doğan rekabeti vurgulamaktadır. Eğitim örgütleri, devlet politikalarından oluşan bir çevrede, devlet yardımından faydalanmak için diğer örgütlerle sürekli rekabet halindedir. Daha farklı bir boyutta ise özel okullar ve devlet okullarının arasındaki rekabetten söz edilebilir. Sistem modeline göre, etkili okullar, veliler, öğrenciler ve kanun yapıcılarla bir pazarlık yaparak büyümelerini sabit bir düzeyde tutmaya ya da en azından gerilemeyi en aza indirmeye çalışırlar. Burada etkililik ölçütü okulun kaynak bulabilme yeteneği olarak görülmektedir.
Bu modele yapılan eleştirilerden birincisi, özellikle eğitim örgütlerinde girdiye bu kadar çok önem vermenin çıktı üzerinde olumsuz sonuçlar doğurabileceğidir. Sürekli yeni kaynak arayışı içine giren okul diğer işlevlerini göz ardı edebilir. Örneğin pek çok özel okul, yeni öğrenci kayıtlarının azalmaması için yoğun ve pahalı bir tanıtım kampanyası içine girmekte, böylece programlarının kalitesini geliştirmede kullanılacak kaynakları gözden çıkarmaktadırlar.
Ayrıca bilim adamları, kaynak modelinin aslında bir hedef modeli olduğunu düşünmekte aradaki tek farkın isimleri olduğunu iddia etmektedirler. Kaynak model de benzer şekilde bir hedefe ulaşmaya çalışmaktadır. Bu nedenle bu iki modelin birbirini tamamlayıcı nitelikte olduğu da söylenebilir. Gerçekten de örgütsel etkililiği tanımlamak için bu iki bakış açısını aynı potada eriterek bir modele ulaşabiliriz:
c. Hedef ve Sistem Kaynak Modellerinin Tümleştirilmesi ve Genişletilmesi
Bazı kuramcılar bu iki yaklaşımı bütünleştirmeye çalışmış ve hedeflere varma ölçütünün göz ardı edilemeyeceği konusunda uzlaşmışlardır. Çünkü davranış açık ya da kapalı, hedef odaklıdır ve örgütsel davranış için de aynısı geçerlidir. Ancak, sistem kaynakları çerçevesinde bu hedefler karmaşık ve dinamik bir hale gelmektedir ve durağan, nihai hedefler ortadan kalkmaktadır.
Bu iki yaklaşıma ayrıca dört nitelik eklenerek geniş kapsamlı bir etkililik tanımı yapılmıştır.
Zaman Boyutu: Etkililiğin değerlendirilmesinde önemli öğelerden biri olan zaman, eğitim örgütlerinde ihmal edilmektedir. Mevsim değişiklikleri, okulların ilk açıldığı günler ve kapanmasına yakın haftalar gibi zamanlarda sorunlar artar, ve hedeflere ulaşmak güçleşir. Eğitimciler bunun bilincinde olmalı ve bu sorunları çözecek stratejiler üretmelidir.
Değişik Örgüt Düzeyleri: Etkililiğin ölçütü olarak dört düzey seçilebilir: bireysel eğitimci, çalışma grubu, okul binası ve okul bölgesi.
Bileşenlerin çokluğu: Eğitim örgütlerinde, iyi bir okulun nasıl olması gerektiği bilim adamları, öğretmenler, öğrenciler, veliler, politikacılar ve okul çalışanları tarafından farklı bir şekilde tanımlanır. Bütün bu bileşenler hedefleri belirlemede önemli rol oynarlar ve her biri etkili okul kavramının kendi ölçütlerine göre değerlendirilmesini isterler. Bu nedenle, hedef ve sistem kaynak modelleri bütünleştirilirken bu bileşenler göz önüne alınmalıdır.
Ölçütlerin çokluğu: Örgütsel etkililiğin tek bir boyuta indirgenemeyeceğini belirtmiştik. Bütün evreler, süreçler, girdiler, çıktılar etkililik belirleyici olarak kullanılabilir. Burada önemli olan anahtar kavramların seçilmesidir. Bu kavramlar bazı bilim adamları tarafından otuz, bazıları tarafından ise dört olarak belirlenmiştir.
2. ÖRGÜTSEL DEÐİşİM VE ETKİLİLİK
Sabuncuoğlu ve Tüz değişimin amaçlarını dört başlık altında incelemişlerdir. (Aktaran Tabancalı: 2000, 319)
Etkililiği arttırmak
Verimliliği arttırmak
Motivasyon ve tatmin düzeyini arttırmak
Diğer (Geleceğe hazır olma, karşılıklı güven ve desteği geliştirme…)
Okullarda planlı örgütsel değişme çabalarından işgörenlerin yeni bir teknolojiye uyumu, işgörenlerin güdülenmesi gibi amaçlar bulunabilir. Ancak okullarda gerçek anlamda planlı bir örgütsel değişmenin temel amacı, örgütsel etkililiği arttırmaktır. (Hellrigel, Slocum ve Woodman, aktaran Tabancalı: 2000, 338)
Ancak bir yöneticinin hangi stratejiyi kullanacağını seçmesi oldukça zordur. Harvey Hornstein örgütsel etkililiği arttırmayı amaçlayan bazı stratejiler öne sürmüştür. (Hoy, Miskel, 1982:343)
Bireysel Stratejiler: Planlı değişmede bireysel strateji, bireysel değişimin örgütsel değişimden önce gelmesi gerektiğini düşünmektedir. Bireyi değiştirmek örgütsel değişim için önemli ama dolaylı bir yöntemdir. Okullarda bireye dönük programlar okulun nitelikleri ve etkililik ölçütleri göz önünde tutularak gerçekleştirilmelidir.
Bireyleri değiştirmek için uygulanacak yöntemler hizmet içi eğitim, danışmanlık, seçme ve yerleştirme ya da görev sonlandırma olabilir.
b. Tekno-Yapısal Stratejiler: Bu strateji iki şekilde ele alınmaktadır. Biri yapısal değişkenleri (karar verme süreci, iletişim) değiştirmeyi hedeflerken diğeri kullanılan teknoloji ya da okulun çevresini değiştirir. Birinci tip için yapılaşacak değişim karar vermeyi merkezileştirme ya da merkezden alıp örgüte yaymak, iletişim örüntülerini değiştirmek olabilir. İkinci tip ise yeni öğretim programları uygulamak, müfredat değiştirmek, sınıf oturumlarını değiştirmek gibi uygulamalar getirebilir.
c. Anket Dönüt Stratejileri: Dönüt stratejisinde okul ile ilgili düzenli bir şekilde bilgi toplanır ve veriler raporlaştırılarak ilgili birey ya da gruplara verilir. Değişime katılacak olanlar bu bilgileri gereksinimlerin, sorun ve çözümlerin belirlenmesinde kullanabilir.
d. Örgüt Geliştirme Stratejileri: Örgütsel gelişim davranış bilimlerinden alınacak kuramsal bilgiler çerçevesinde ve belirli bir süre içinde gösterilecek çaba sonucunda bir eğitim örgütünün kültürünü ya da iklimini değiştirmektir. Bu süreç bireyi değil, örgütü değiştirmeyi hedeflemelidir. Bu yüzden geliştirme ve yetiştirme programlarından oldukça farklıdır. Odak noktaları sorun çözme, iletişim ve liderliktir. Örgüt geliştirme, işbirliği, katılım ve güveni arttırıp, çatışmaları aza indirgemeyi hedefler.
Bütün diğer stratejilerle birlikte uygun olarak kullanıldığında örgütsel etkililik bir gerçeğe dönüşebilir. En üst düzeyde etkililik için bütün bu stratejiler birbiriyle uyumlu olarak kullanılmalıdır.
3. SONUÇ
Etkililik amaçlara en yüksek düzeyde ulaşabilmek, bununla da yetinmeyip beklentileri sürekli geliştirip onlara ulaşmaya çalışmaktır. Eğitim örgütlerinde öğrenci başarısı açısından yöneticinin etkililiği dolaylıdır. O, öğretim koşullarını iyileştirmek için gereken önlemleri alır, sınıftaki öğretmenin öğretim amaçlarına ulaşması için ona destek ve rehberlik hizmetlerini sunar yani öğretim liderliği rolünü üstlenir.
Öğretmenin etkililiği ise amaçlarını açıkça belirlemesi, yeteneklerinin farkında olması, program planlaması ve sınıf yönetimi konusunda yetişmiş olması, sürekli değişmeye ve gelişmeye açık olması demektir. Bu konuda çağdaş bir anlayışla yapılacak hizmet içi eğitime çok gereksinim olduğunu düşünüyorum.
Etkili yönetici ve etkili öğretmen ile ulaşılmak istenen etkili okuldur. Bunun yolu tüm okul çalışanlarını etkili okul anlayışı doğrultusunda eğitmekten geçmektedir. Okul yöneticilerinin, öğretmenlerinin ve diğer çalışanlarının etkililiğin özellik ve gerekleri konusunda yetiştirmek, onları bu konuda değiştirmeye ve geliştirmeye çalışmak önemli bir adımdır.
Türk Eğitim Sistemi öğretmen ve yöneticilerine bilgi toplumunun gerektirdiği değer ve davranışları kazandırabilirse, eğitim sistemimizin yapısında gerekli düzenlemeler yapılırsa, etkililik anlayışı içinde sürekli daha iyisini isteyen bilgi toplumumun insanını yetiştirmek mümkün olacaktır.
Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik ve sosyal kalkınmanın anahtarı olan eğitim sektöründe, kıt olan mali ve insan kaynaklarının etkili kullanımı kaçınılmaz bir zorunluluktur. Literatürde etkililik, etkinlik ve verimlilik kavramları konusunda bir kargaşa yaşanmaktadır. Pek çok bilim adamı etkinlik ve etkililik kavramını eşanlamlı olarak kullanmaktadır, bazı araştırmacılar ise, iki kavramın farklı anlamları olduğunu vurgulamaktadırlar. Mal üreten örgütlerde, örgütün etkinlik durumunu belirtmek üzere verimlilik kavramı kullanıldığına da rastlanmaktadır. Verimlilik, edinilen kaynaklardan optimum çıktının sağlanması, etkililik ise, kaynakları en iyi şekilde değerlendirerek mümkün olan en iyi sonucun alınmasıdır. Chester Barnard, konuya değişik bir yorum getirmektedir ve örgütteki bireylerin örgütün etkinliği ve amaçları doğrultusunda harcadığı çabanın derecesini etkililik olarak tanımlamaktadır (Aydın, 1998:223). Ancak, genel olarak üzerinde anlaşılan nokta, etkililik kavramının daha çok örgütün istediği sonuçlara ulaşma düzeyi ve derecesini anlattığıdır.
Ancak bir örgütün ya da bir okulun etkili olup olmadığı sorusuna cevap vermek oldukça zordur. Çünkü etkililik tek bir koşula bağlı değildir, bu nedenle tek boyutlu bir tanım yapmak yetersiz kalır. Bir okul, kullanılan ölçütlere göre etkili ya da etkisiz olarak tanımlanabilir. Kuramsal bir model kullanmadan etkililik belirlenemez. Bu nedenle bu kısımda etkililiği değişik açılardan ele alan bilim adamlarının görüşlerine yer vermek istiyorum:
a. Değişik Bakış Açıları
İbrahim Ethem Başaran’a göre,
Etkilik kavramı hem örgütsel hem de yönetsel açıdan kullanılır. Örgütsel etkilik, bir örgütün elindeki kaynaklarla amaçlarını en üst düzeyde gerçekleştirmesidir. Yönetsel etkilik ise, bir örgütün yönetiminin, örgütsel etkiliği gerçekleştirecek biçimde yapılması ve sürdürülmesidir. (Başaran, 1996, s.162)
Örgütlerin etkililik düzeyi, amaçlarını gerçekleştirme düzeyiyle orantılıysa, eğitim örgütlerinin etkililiği de, örgütsel, yönetsel ve eğitimsel amaçlarını planlanan düzeyde gerçekleştirmesine bağlıdır:
Bir eğitim örgütünün örgütsel amacı, eğitim sisteminin o basamağına hangi yaşlardaki öğrencilerin alınacağı, kaç yıl süre ile eğitim sürecinden geçirileceği, bu eğitim sürecinin hangi düzeyde başarı göstermesi gerektiğini gösterir.
Eğitim örgütünün yönetsel amacı örgütsel amaçların gösterdiği nicelik ve nitelikte öğrenciyi gereken süre içinde yetiştirmeyi ve nicelik ve niteliği arttırmayı kapsar.
Eğitsel amaçlar, belli bir öğretim basamağındaki öğrencilere kazandırılacak davranışların niteliğini gösterir.
Eğitim sistemini yönetenler sistemin yaşamasını, büyümesini sürdürmek için eğitim örgütlerini verimli kılmak, dirikleştirmek, örgütlerin sağlığını korumak ve eğitim iş görenlerinin işten doyumunu sağlamakla yükümlüdürler.
Başaran’a göre eğitimin etkililiğinin ölçütleri bu dört etkendir: verimlilik, sağlık, diriklik ve yararlık (1996:163).
Eğitim ve ekonomi ilişkisini incelediği kitabında Deniz Gülbeden, eğitimde etkililiğe ekonomi açısında bakıyor ve eğitimde etkililiği, “eldeki eğitim kaynaklarının, kişilerin ve toplumun eğitsel amaçlarına ulaşmada ve düzeyini yükseltmede en iyi biçimde kullanılmasıâ€? olarak tanımlıyor (1991:12). Gülbeden’in çalışmasında etkililik kavramı eğitim kurumlarında girdiler ve çıktılar arasındaki ilişkide yoğunlaşmaktadır. Ona göre eğitimde etkililiği, içsel, dışsal, teknik ve ekonomik etkililik olarak ayırabiliriz.
a. İçsel Etkililik: Eğitimin parasal olmayan çıktısının parasal olarak tanımlanan eğitim girdilerine oranı şeklinde tanımlanabilir. Bu kavram, bir harcama düzeyinde en büyük eğitsel çıktıların elde edilmesiyle ilgilidir. Bir eğitsel etkinliğe (girdi) harcanacak en son para ile eğitsel başarıda (yani çıktıda) sağlanacak bir iyileşme olası her etkinliğinkine eşit olmalıdır. Örneğin, öğrencilere yeni bir kitap alma, öğrencilerin eğitimi için yarım gün bir öğretmen tutma ve bilgisayar destekli eğitim için bir bilgisayar laboratuarı satın almaya karar verecek bir okul düşünelim. Okulun başarısını arttıracak seçeneğin bilgisayar laboratuarı olacağı düşünülürse, okul seçeneklerin değeri eşit duruma gelene kadar bilgisayarlara para yatırmaya devam etmelidir. Bilgisayar laboratuarı ile ilgili son satın almalardan sonra yeni alınacak bilgisayarların katkıları giderek azalacaktır. Böyle bir noktada daha çok bilgisayar almak yerine yeni bir öğretmen kiralamak daha uygun bir karar olabilir.
Böyle bir çözümlemede her girdinin çıktıda yapacağı ek artışın bilinmesi gereklidir. Lockheed’e (aktaran Gülbeden, 1991:16) göre, içsel etkililik iki yolla iyileştirilebilir:
i. Öğrenme üzerinde daha az etkisi olan girdilere ayrılan kaynakları daha çok etkisi olan kaynaklara doğru yeniden dağıtarak çıktıyı arttırmak
ii. Var olan öğrenme düzeyini daha az kaynak kullanarak sürdürmek
b. Dışsal Etkililik: Parasal çıktıların parasal girdilere oranı ile ilişkilidir. Eğitim için para ve kaynakların kullanımı diğer kamu ve özel kesimdeki kullanımlarla karşılaştırılır. Örneğin “bir ülkenin 10 milyon doları varsa bunu eğitime mi yöneltsin yoksa başka harcamalara mı?â€? sorusunu irdeler. Sorunun yanıtı seçeneklerin faydalarının karşılaştırılmasına bağlıdır. Ancak faydaların belirlenmesi her zaman kolay değildir.
Dışsal etkililik çözümlemesi bir ülkenin doğru eğitsel harcama düzeyine karar vermede ya da para kaynaklarının ilköğretim ya da mesleki öğretim gibi farklı alt düzeylere dağıtılmasına karar vermede yaralıdır.
Dışsal etkililik eğitimin karşıladığı insan gücü ya da çalışan nüfus ile de incelenebilir. Yani okulların dışsal etkililiği öğrencilerini toplumdaki rollerine ne düzeyde hazırladığı önemlidir.
c. Teknik Etkililik: Lockheed teknik etkililiği, öğrenmenin, yani eğitimin parasal olmayan çıktısının, sistemin belirli girdilerine oranı olarak tanımlamaktadır. Eğitimin girdileri, pedagojik deneyim, okulun örgütsel yapısı, ders kitapları gibi maddi kaynaklardan oluşabilir. Teknik etkililik, eldeki kaynakların en büyük olası çıktıyı elde edecek şekilde örgütlenmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin yanlış bir dilde hazırlanmış bir ders kitabının ya da konuya hazırlanmamış bir öğretmenin yer aldığı okullarda gözlenen durum ders kitaplarının ya da öğretmenin öğrenimde hiç etkisinin olmadığı şeklinde gözlenmektedir. Eğitsel bazı girdiler hiç kullanılmadığında da teknik etkililik azalır.
d. Ekonomik Etkililik: Psacharopoulos ve Woodhall (aktaran Gülbeden, 1991:19), ekonomik etkililiği belirli bir çıktı düzeyini en az maliyetle sağlayabilmek olarak tanımlamışlardır. Ekonomik etkililik, verilen okul çıktı düzeyini tutturmak için geçerli girdi fiyatları ve teknolojide masraflar en küçük olacak şekilde doğru girdi birleşimi seçildiğinde sağlanabilir.
Wayne Hoy ve Cecil Miskel tarafından yazılmış Educational Administration adlı kitapta ise bir okulun etkililiğini ölçmek için iki kuramsal model olduğunu belirtmektedir. Bunlar hedef modeli ve sistem kaynak modelidir. (1982:320)
a. Hedef Modeli: Örgütsel etkililiği açıklamanın en geleneksel yolu hedeflere ulaşma derecesini belirlemektir. Eğer bir örgüt etkinliklerinin sonucunda örgütsel hedeflerine ulaşabilmişse etkili olarak tanımlanır. Hedef modelinin zayıf noktalarına rağmen bilim adamları örgüt hedeflerin ve bunlarla ilişkili başarıların örgütsel etkililiği belirlemede önemli olduğunu belirtmektedirler. Hedef modelinin zayıf noktaları ise şunlardır:
-Genelde odak noktası öğretmen ya da öğrencinin değil yöneticinin hedefleridir. Bu yüzden araştırma yapılırken genelde yöneticilerin hedefleri sorulur.
-Araştırmacılar hedefleri birlikte değil tek tek değerlendirmeye yatkındır. Hedefler tek başına mantıklı ama birbirleriyle çelişki içinde olabilir.
-Hedefler bazen okulu ve yöneticiyi yönlendirmek için değil haklı çıkarmak için kullanılabilir
-Örgütsel hedefler dinamiktir ancak hedef modeli durağandır. Hedefler ve davranışlar duruma göre değişebilir ancak model sabit kalır.
b. Sistem Kaynak Modeli: Bu model etkililiği örgütün çevresinde avantajlı bir konum elde etme ve kıt kaynakları kendi yararına kullanabilme yeteneği olarak tanımlar. Bu tanım, çevreyle sürekli ve hiç bitmeyen bir alış verişi ve kıt kaynakların paylaşımından doğan rekabeti vurgulamaktadır. Eğitim örgütleri, devlet politikalarından oluşan bir çevrede, devlet yardımından faydalanmak için diğer örgütlerle sürekli rekabet halindedir. Daha farklı bir boyutta ise özel okullar ve devlet okullarının arasındaki rekabetten söz edilebilir. Sistem modeline göre, etkili okullar, veliler, öğrenciler ve kanun yapıcılarla bir pazarlık yaparak büyümelerini sabit bir düzeyde tutmaya ya da en azından gerilemeyi en aza indirmeye çalışırlar. Burada etkililik ölçütü okulun kaynak bulabilme yeteneği olarak görülmektedir.
Bu modele yapılan eleştirilerden birincisi, özellikle eğitim örgütlerinde girdiye bu kadar çok önem vermenin çıktı üzerinde olumsuz sonuçlar doğurabileceğidir. Sürekli yeni kaynak arayışı içine giren okul diğer işlevlerini göz ardı edebilir. Örneğin pek çok özel okul, yeni öğrenci kayıtlarının azalmaması için yoğun ve pahalı bir tanıtım kampanyası içine girmekte, böylece programlarının kalitesini geliştirmede kullanılacak kaynakları gözden çıkarmaktadırlar.
Ayrıca bilim adamları, kaynak modelinin aslında bir hedef modeli olduğunu düşünmekte aradaki tek farkın isimleri olduğunu iddia etmektedirler. Kaynak model de benzer şekilde bir hedefe ulaşmaya çalışmaktadır. Bu nedenle bu iki modelin birbirini tamamlayıcı nitelikte olduğu da söylenebilir. Gerçekten de örgütsel etkililiği tanımlamak için bu iki bakış açısını aynı potada eriterek bir modele ulaşabiliriz:
c. Hedef ve Sistem Kaynak Modellerinin Tümleştirilmesi ve Genişletilmesi
Bazı kuramcılar bu iki yaklaşımı bütünleştirmeye çalışmış ve hedeflere varma ölçütünün göz ardı edilemeyeceği konusunda uzlaşmışlardır. Çünkü davranış açık ya da kapalı, hedef odaklıdır ve örgütsel davranış için de aynısı geçerlidir. Ancak, sistem kaynakları çerçevesinde bu hedefler karmaşık ve dinamik bir hale gelmektedir ve durağan, nihai hedefler ortadan kalkmaktadır.
Bu iki yaklaşıma ayrıca dört nitelik eklenerek geniş kapsamlı bir etkililik tanımı yapılmıştır.
Zaman Boyutu: Etkililiğin değerlendirilmesinde önemli öğelerden biri olan zaman, eğitim örgütlerinde ihmal edilmektedir. Mevsim değişiklikleri, okulların ilk açıldığı günler ve kapanmasına yakın haftalar gibi zamanlarda sorunlar artar, ve hedeflere ulaşmak güçleşir. Eğitimciler bunun bilincinde olmalı ve bu sorunları çözecek stratejiler üretmelidir.
Değişik Örgüt Düzeyleri: Etkililiğin ölçütü olarak dört düzey seçilebilir: bireysel eğitimci, çalışma grubu, okul binası ve okul bölgesi.
Bileşenlerin çokluğu: Eğitim örgütlerinde, iyi bir okulun nasıl olması gerektiği bilim adamları, öğretmenler, öğrenciler, veliler, politikacılar ve okul çalışanları tarafından farklı bir şekilde tanımlanır. Bütün bu bileşenler hedefleri belirlemede önemli rol oynarlar ve her biri etkili okul kavramının kendi ölçütlerine göre değerlendirilmesini isterler. Bu nedenle, hedef ve sistem kaynak modelleri bütünleştirilirken bu bileşenler göz önüne alınmalıdır.
Ölçütlerin çokluğu: Örgütsel etkililiğin tek bir boyuta indirgenemeyeceğini belirtmiştik. Bütün evreler, süreçler, girdiler, çıktılar etkililik belirleyici olarak kullanılabilir. Burada önemli olan anahtar kavramların seçilmesidir. Bu kavramlar bazı bilim adamları tarafından otuz, bazıları tarafından ise dört olarak belirlenmiştir.
2. ÖRGÜTSEL DEÐİşİM VE ETKİLİLİK
Sabuncuoğlu ve Tüz değişimin amaçlarını dört başlık altında incelemişlerdir. (Aktaran Tabancalı: 2000, 319)
Etkililiği arttırmak
Verimliliği arttırmak
Motivasyon ve tatmin düzeyini arttırmak
Diğer (Geleceğe hazır olma, karşılıklı güven ve desteği geliştirme…)
Okullarda planlı örgütsel değişme çabalarından işgörenlerin yeni bir teknolojiye uyumu, işgörenlerin güdülenmesi gibi amaçlar bulunabilir. Ancak okullarda gerçek anlamda planlı bir örgütsel değişmenin temel amacı, örgütsel etkililiği arttırmaktır. (Hellrigel, Slocum ve Woodman, aktaran Tabancalı: 2000, 338)
Ancak bir yöneticinin hangi stratejiyi kullanacağını seçmesi oldukça zordur. Harvey Hornstein örgütsel etkililiği arttırmayı amaçlayan bazı stratejiler öne sürmüştür. (Hoy, Miskel, 1982:343)
Bireysel Stratejiler: Planlı değişmede bireysel strateji, bireysel değişimin örgütsel değişimden önce gelmesi gerektiğini düşünmektedir. Bireyi değiştirmek örgütsel değişim için önemli ama dolaylı bir yöntemdir. Okullarda bireye dönük programlar okulun nitelikleri ve etkililik ölçütleri göz önünde tutularak gerçekleştirilmelidir.
Bireyleri değiştirmek için uygulanacak yöntemler hizmet içi eğitim, danışmanlık, seçme ve yerleştirme ya da görev sonlandırma olabilir.
b. Tekno-Yapısal Stratejiler: Bu strateji iki şekilde ele alınmaktadır. Biri yapısal değişkenleri (karar verme süreci, iletişim) değiştirmeyi hedeflerken diğeri kullanılan teknoloji ya da okulun çevresini değiştirir. Birinci tip için yapılaşacak değişim karar vermeyi merkezileştirme ya da merkezden alıp örgüte yaymak, iletişim örüntülerini değiştirmek olabilir. İkinci tip ise yeni öğretim programları uygulamak, müfredat değiştirmek, sınıf oturumlarını değiştirmek gibi uygulamalar getirebilir.
c. Anket Dönüt Stratejileri: Dönüt stratejisinde okul ile ilgili düzenli bir şekilde bilgi toplanır ve veriler raporlaştırılarak ilgili birey ya da gruplara verilir. Değişime katılacak olanlar bu bilgileri gereksinimlerin, sorun ve çözümlerin belirlenmesinde kullanabilir.
d. Örgüt Geliştirme Stratejileri: Örgütsel gelişim davranış bilimlerinden alınacak kuramsal bilgiler çerçevesinde ve belirli bir süre içinde gösterilecek çaba sonucunda bir eğitim örgütünün kültürünü ya da iklimini değiştirmektir. Bu süreç bireyi değil, örgütü değiştirmeyi hedeflemelidir. Bu yüzden geliştirme ve yetiştirme programlarından oldukça farklıdır. Odak noktaları sorun çözme, iletişim ve liderliktir. Örgüt geliştirme, işbirliği, katılım ve güveni arttırıp, çatışmaları aza indirgemeyi hedefler.
Bütün diğer stratejilerle birlikte uygun olarak kullanıldığında örgütsel etkililik bir gerçeğe dönüşebilir. En üst düzeyde etkililik için bütün bu stratejiler birbiriyle uyumlu olarak kullanılmalıdır.
3. SONUÇ
Etkililik amaçlara en yüksek düzeyde ulaşabilmek, bununla da yetinmeyip beklentileri sürekli geliştirip onlara ulaşmaya çalışmaktır. Eğitim örgütlerinde öğrenci başarısı açısından yöneticinin etkililiği dolaylıdır. O, öğretim koşullarını iyileştirmek için gereken önlemleri alır, sınıftaki öğretmenin öğretim amaçlarına ulaşması için ona destek ve rehberlik hizmetlerini sunar yani öğretim liderliği rolünü üstlenir.
Öğretmenin etkililiği ise amaçlarını açıkça belirlemesi, yeteneklerinin farkında olması, program planlaması ve sınıf yönetimi konusunda yetişmiş olması, sürekli değişmeye ve gelişmeye açık olması demektir. Bu konuda çağdaş bir anlayışla yapılacak hizmet içi eğitime çok gereksinim olduğunu düşünüyorum.
Etkili yönetici ve etkili öğretmen ile ulaşılmak istenen etkili okuldur. Bunun yolu tüm okul çalışanlarını etkili okul anlayışı doğrultusunda eğitmekten geçmektedir. Okul yöneticilerinin, öğretmenlerinin ve diğer çalışanlarının etkililiğin özellik ve gerekleri konusunda yetiştirmek, onları bu konuda değiştirmeye ve geliştirmeye çalışmak önemli bir adımdır.
Türk Eğitim Sistemi öğretmen ve yöneticilerine bilgi toplumunun gerektirdiği değer ve davranışları kazandırabilirse, eğitim sistemimizin yapısında gerekli düzenlemeler yapılırsa, etkililik anlayışı içinde sürekli daha iyisini isteyen bilgi toplumumun insanını yetiştirmek mümkün olacaktır.
Moderatör tarafında düzenlendi:
