FeyyazAdatepe
Misafir Editör
Ünlülerle İlgili Ses Olayları
Ünlülerle ilgili ses olayları konusunda büyük ünlü uyumu ( kalınlık – incelik uyumu ), küçük ünlü uyumu ( düzlük – yuvarlaklık uyumu ), ulama, ünlü düşmesi ( hece düşmesi ) , ünlü üremesi, ünlü daralması ve ünlü değişmesi gibi başlıklar ele alınmaktadır. Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusundan önceki yıllarda daha nadir sorular gelmekteydi. Fakat değişen kpss sistemi ve konu ağırlıkları dil bilgisi konularından gelen soru sayısını arttırdı. Kpss sınavında çıkabilecek muhtemel sorulardan biri de bu konudan gelecektir.
Ünlülerle İlgili Ses Olayları Bölüm
Türkçede ses özelliklerini iki başlık altında toplayabiliriz. Bu başlıklar ünlülerle ilgili ses olayları ve ünsüzlerle ilgili ses olayları olarak ikiye ayrılır.
1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık- İncelik Uyumu)
Türkçede bir sözcük kalın ünlü ile (a,ı,o,u) başlıyorsa kalın bir ünlü ile devam edip bitmelidir. İnce bir ünlü ile (e,i,ö,ü) başlıyorsa ince ünlü ile devam edip bitmelidir.
Çiçeklerin→ uyar duyduklarımız → uyar kollarım→uyar
tarihin→ uymaz kalemler→ uymaz
Türkçe olmalarına rağmen sonradan değişip büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler vardır.
ana→anne
alma→ elmak
arındaş→kardeş
kangı→hangi
2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu)
Ünlülerle ilgili ses olaylarında küçük ünlü uyumu kuralı ;
a,e,ı,i → a,e,i,ı o,ö,u,ü → a,e,u,ü
Kuralda da görüldüğü gibi Türkçede “o, ö” sesleri sadece ilk hecede bulunur. Diğer hecelerde olduklarında o kelime küçük ünlü uyumuna uymaz.
telefon televizyon gidiyor arıyor
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi “o” sesi ilk hece haricinde diğer hecelerde de yer aldığı için bu kelimeler ünlüler ile ilgili ses olaylarından küçük ünlü uyumuna uymaz.
gördüklerim→uyar kollarımızı→uyar gözlerini→uyar
kavurma→uymaz kılavuz→uymaz mektup→uymaz
Tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.
3. Ulama
Ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü harf ile başlayan başka bir sözcük gelirse bu iki sözcük arasında ulama yapılabilir. Ulama noktalama işaretlerinin olduğu yerde yapılmaz.
Ben- evden- ayrılırken – onun – okuldan- eve – döndüğünü – gördüm.
Son iki kısımda ulama yapılamaz çünkü ilk sözcükler ünlü ile bitmemiş ve sonraki sözcükler ünlü ile başlamamıştır.
4. Ünlü (hece) düşmesi
Ünlülerle ilgili ses olayları konusundan ünlü düşmesini üç şekilde inceleyebiliriz:
a. İki heceli bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlüler düşer.
ağız-ım →ağzım ömür-üm →ömrüm
boyun-un →boynun burun-un →burnun şehir-e → şehre
Şehire az kaldı. → yanlış
Şehre az kaldı. → doğru (Ünlü düşmesine uğramış bir sözcüğü düşmemiş olarak yazarsak yazım yanlışı olur.)
b. Bazı sözcükler birleşme esnasında ünlü düşmesine uğrayabilir.
Ne+asıl→ Nasıl Kayın+ana→Kaynana Cuma+ertesi→Cumartesi Ne+için→Niçin
kayıp etmek→ kaybetmek
keşif etmek→ keşfetmek
hapis olmak→ hapsolmak
Çocuğu okula kayıt ettirdim. (yanlış)
Çocuğu okul kaydettirdim. (doğru)
c. Bazı sözcüklerde ise yapım eki alırken ünlü düşmesi olabilir.
oyun-a → oynamak kavur-ul→ kavrulmak
uyu-ku → uyku çevir-e → çevre devir-im → devrim
5. Ünlü Türemesi
Sözcüklere “-cik” getirdiğinde veya bazı sözcükler pekiştirilirken ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü türemesi meydana meydana gelir.
dar-a-cık genç-e-cik bir-i-cik az-c-ık gül-ü-cük sap-a-sağlam yap-a-yalnız
6. Ünlü Daralması
“-e,-a” ünlü harfleriyle biten eylemlere “-yor” eki getirildiği zaman bu eylemlerde ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü daralması meydana gelir. (eylem(-e,-a)+ -yor→ -ı,-i,-u-ü)
başla-yor→ başlıyor sula-yor→ suluyor
izle-yor→ izliyor
Olumsuzluk eki “-me, -ma” dan sonra “-yor” eki gelirse eylemde her zaman daralma olur.
gel-me-yor→ gelmiyor ver-me-yor→ vermiyor bak-ma-yor→ bakmıyor
“-de ve -ye” eylemleri “-yor” eki almadan da daralabilir.
diyecek→ de yiyecek→ ye diyen→ de
7. Ünlü Değişmesi
“Ben” ve “sen” zamirlerine getirilen “-e,-a” yönelme hal eki ile bu sözcüklerin kökündeki ünlüleri değişir.
Ben-a→ bana Sen-a→ sana
Ünlülerle ilgili ses olayları konusunda büyük ünlü uyumu ( kalınlık – incelik uyumu ), küçük ünlü uyumu ( düzlük – yuvarlaklık uyumu ), ulama, ünlü düşmesi ( hece düşmesi ) , ünlü üremesi, ünlü daralması ve ünlü değişmesi gibi başlıklar ele alınmaktadır. Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusundan önceki yıllarda daha nadir sorular gelmekteydi. Fakat değişen kpss sistemi ve konu ağırlıkları dil bilgisi konularından gelen soru sayısını arttırdı. Kpss sınavında çıkabilecek muhtemel sorulardan biri de bu konudan gelecektir.
Ünlülerle İlgili Ses Olayları Bölüm
Türkçede ses özelliklerini iki başlık altında toplayabiliriz. Bu başlıklar ünlülerle ilgili ses olayları ve ünsüzlerle ilgili ses olayları olarak ikiye ayrılır.
1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık- İncelik Uyumu)
Türkçede bir sözcük kalın ünlü ile (a,ı,o,u) başlıyorsa kalın bir ünlü ile devam edip bitmelidir. İnce bir ünlü ile (e,i,ö,ü) başlıyorsa ince ünlü ile devam edip bitmelidir.
Çiçeklerin→ uyar duyduklarımız → uyar kollarım→uyar
tarihin→ uymaz kalemler→ uymaz
Türkçe olmalarına rağmen sonradan değişip büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler vardır.
ana→anne
alma→ elmak
arındaş→kardeş
kangı→hangi
2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu)
Ünlülerle ilgili ses olaylarında küçük ünlü uyumu kuralı ;
a,e,ı,i → a,e,i,ı o,ö,u,ü → a,e,u,ü
Kuralda da görüldüğü gibi Türkçede “o, ö” sesleri sadece ilk hecede bulunur. Diğer hecelerde olduklarında o kelime küçük ünlü uyumuna uymaz.
telefon televizyon gidiyor arıyor
Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi “o” sesi ilk hece haricinde diğer hecelerde de yer aldığı için bu kelimeler ünlüler ile ilgili ses olaylarından küçük ünlü uyumuna uymaz.
gördüklerim→uyar kollarımızı→uyar gözlerini→uyar
kavurma→uymaz kılavuz→uymaz mektup→uymaz
Tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.
3. Ulama
Ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü harf ile başlayan başka bir sözcük gelirse bu iki sözcük arasında ulama yapılabilir. Ulama noktalama işaretlerinin olduğu yerde yapılmaz.
Ben- evden- ayrılırken – onun – okuldan- eve – döndüğünü – gördüm.
Son iki kısımda ulama yapılamaz çünkü ilk sözcükler ünlü ile bitmemiş ve sonraki sözcükler ünlü ile başlamamıştır.
4. Ünlü (hece) düşmesi
Ünlülerle ilgili ses olayları konusundan ünlü düşmesini üç şekilde inceleyebiliriz:
a. İki heceli bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlüler düşer.
ağız-ım →ağzım ömür-üm →ömrüm
boyun-un →boynun burun-un →burnun şehir-e → şehre
Şehire az kaldı. → yanlış
Şehre az kaldı. → doğru (Ünlü düşmesine uğramış bir sözcüğü düşmemiş olarak yazarsak yazım yanlışı olur.)
b. Bazı sözcükler birleşme esnasında ünlü düşmesine uğrayabilir.
Ne+asıl→ Nasıl Kayın+ana→Kaynana Cuma+ertesi→Cumartesi Ne+için→Niçin
kayıp etmek→ kaybetmek
keşif etmek→ keşfetmek
hapis olmak→ hapsolmak
Çocuğu okula kayıt ettirdim. (yanlış)
Çocuğu okul kaydettirdim. (doğru)
c. Bazı sözcüklerde ise yapım eki alırken ünlü düşmesi olabilir.
oyun-a → oynamak kavur-ul→ kavrulmak
uyu-ku → uyku çevir-e → çevre devir-im → devrim
5. Ünlü Türemesi
Sözcüklere “-cik” getirdiğinde veya bazı sözcükler pekiştirilirken ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü türemesi meydana meydana gelir.
dar-a-cık genç-e-cik bir-i-cik az-c-ık gül-ü-cük sap-a-sağlam yap-a-yalnız
6. Ünlü Daralması
“-e,-a” ünlü harfleriyle biten eylemlere “-yor” eki getirildiği zaman bu eylemlerde ünlülerle ilgili ses olaylarından ünlü daralması meydana gelir. (eylem(-e,-a)+ -yor→ -ı,-i,-u-ü)
başla-yor→ başlıyor sula-yor→ suluyor
izle-yor→ izliyor
Olumsuzluk eki “-me, -ma” dan sonra “-yor” eki gelirse eylemde her zaman daralma olur.
gel-me-yor→ gelmiyor ver-me-yor→ vermiyor bak-ma-yor→ bakmıyor
“-de ve -ye” eylemleri “-yor” eki almadan da daralabilir.
diyecek→ de yiyecek→ ye diyen→ de
7. Ünlü Değişmesi
“Ben” ve “sen” zamirlerine getirilen “-e,-a” yönelme hal eki ile bu sözcüklerin kökündeki ünlüleri değişir.
Ben-a→ bana Sen-a→ sana
