MECELLE'DE YAZILI 9 ÖRNEK KAİDE
Osmanlı'nın son dönemdeki en büyük alimlerinden olan Ahmet Cevdet Paşa'nın reisliğindeki komisyon tarafından oluşturulan Osmanlı'nın anayasası Mecelle'de yazılı 9 mühim kaide.
Mecelle, öyle muazzam bir hukuk âbidesidir ki, mer'iyyetten kaldırılmış bulunmasına rağmen, birçok kâidesi, yeni kânu*nun metnine aksetmiş olmasa da "hukûkun umûmî prensibi", yani aklen ve mantıken aksini düşünmenin mümkün olmadığı gerçekler sadedinde tatbik olunagelmiştir. Bilhassa onun başlangıç kısmını teşkil eden ve "ahkâm-ı umûmiyye", yani umûmî hükümler başlıklı ilk yüz maddesi bu durumdadır.
Mecelle'deki umûmî kâidelerden bir kısmı şöyledir:
ÂDET MUHKEMDİR
Bu, iki küçük kelimeden teşekkül etmiş bir Mecelle kâidesidir. Fakat hukûkun umûmî bir prensibi olarak büyük bir ihtiyacı hâlâ karşılamaya devam etmektedir. Meselâ bir anlaşmanın taraflar arasında belirtilmemiş olan bir husûsundan ihtilâf çıkarsa, bunun halledilebilmesi için âdeten o mıntıkadaki uygulama esas alınır. Çünkü âdet olarak tatbik edilen hususun, mantıken taraflarca bilindiği kabul olunur.
SÛ-İ MİSAL, MİSAL OLMAZ
Bu da üç kelimeden kurulu bir hukuk ve mantık kâidesidir ki, hâlâ geçerlidir. Bunun mânâsı, bir hareketi mâzur kılmak için o hareket gibi kötü olan veya suç teşkil eden başka hâdiseler emsâl gösterilemez demektir. Meselâ bir hırsıza sorulsa:
"-Niçin çaldın?"
O da
"-Falan adam çaldı, ben de çaldım." dese, verdiği misâl, onu mâzur göstermez.
BERAET-İ ZİMMET ASILDIR
Yani aksi ispat edilinceye kadar bir kimsenin suçsuz kabul edilmesi îcâb eder.
şEK İLE YAKÎN ZAİL OLMAZ
"Kesin olarak bilinen bir şey, şüphe ile yok sayılamaz."
Herhangi bir şeyin veya bir işin sübûtu yakînen bilindikten sonra aksine delil olmadıkça o şeyin sübûtu ile hükmolunur. Sonradan ortaya çıkan şüphenin bir tesiri olmaz. Nitekim âyet-i kerîmede «...Zan, gerçek nâmına bir şey ifâde etmez...» (Yûnus, 36) buyrulmuştur. Bu kâide, ibadet, muâmelât ve cezâ hukûku olmak üzere bütün hükümlerde geçerlidir.
Bir kimse abdest aldıktan sonra abdestini bozup bozmadığı konusunda şüpheye düşerse abdestli sayılır. Fakat abdest bozduktan sonra abdest alıp almadığı konusunda şüpheye düşerse abdest almamış kabûl edilir.
Bir kimse alacaklı olduğu kimseyi borcundan ibrâ etse (bana borcun yoktur dese) sonra da bundan şüphe edip borçlu olduğunu söylese, ibrâ geçerli olup borç düşmüş olur.
EHVEN-İ şERREYN İHTİYAR OLUNUR
"Bir kimse iki şerden birisini işlemeye mecbur kalsa, hafif olanını işleyip diğerini terk eder."
Buradaki şer, meşrû olmayan, yani şer'-i şerîfe muvâfık olmayan şey demektir.
Osmanlı Devlet geleneği içerisinde çok tartışılan "kardeş katli" meselesi, bu ve benzeri kâidelerle îzâh edilmiştir.
ZARAR-I AMMI DEF İÇİN ZARAR-I HÂS İHTİYAR OLUNUR
"Umûmî bir zararı ortadan kaldırmak için hususî zarar tercih edilir."
Câhil tabîbin va*zi*fe yapmasına mânî olunur.
Fiyatlar aşırı şekilde yükseldiği zaman, kadı ehl-i vukûf ile istişâre ederek fiyatların belli seviyede tutulması için tedbir alabilir.
DEF-İ MEFASİD CELB-İ MENAFİDEN EVLADIR
"Fesâd ile menfaat (fayda) karşı karşıya geldiğinde, yani fayda getirecek bir işi yapmak aynı zamanda bir fesâdı da işlemeyi gerektiriyorsa, bu fesâdı işlememek için menfaatin terk edilmesi daha iyidir."
Çünkü mefsedetten (menhiyyât) kaçınmak hususunda dînin îtinâsı, emrolunan (me'mûrât) hususlardaki îtinâsından daha ziyâdedir. Ancak menfaat ciheti daha büyük olursa o zaman mefsedetin vuk¯uuna bakılmaz. Nitekim yalan söylemek büyük bir mefsedet olduğu hâlde, iki kişiyi barıştırmada daha büyük bir menfaat olduğu için, böyle bir yalana cevaz verilmiştir.
Bir kimsenin hânesi civarında bir demirci dükkânı açılsa ve bu dükkan sebebiyle hâneye büyük bir zarar terettüp edecek olsa, bu dükkân kapattırılabilir.
BİR İş DIYK OLDUKTA MÜTTESİ OLUR
"Bir işte daralma görülünce ruhsat ve genişlik cihetine gidilir."
Bu kâide de, bir önceki kâideyle benzer muhtevâya sahiptir.
Bir kimseye veya bir cemaate istisnâî bir darlık ârız olursa, bu darlıktan kurtuluncaya kadar onlara kolaylık tanınır. Meselâ borcunu ödeyemeyen kimseye, borcunu ödemesi için zaman tanınır. Bu darlık ortadan kalktığı zaman, hüküm aslına döner.
MEşAKKAT TEYSİRİ CELBEDER
"Bir işte zorluk ortaya çıkarsa kolaylaştırılma cihetine gidilir."
Bu kâide, fıkhın en temel kâidelerinden biridir. Fukahâ-i kirâmın ahkâm-ı şer'iyyede gösterdikleri ruhsatların ve kolaylıkların bir çoğu bu kâideden çıkarılmıştır. Meselâ caddelerde biriken yağmur sularından kaçınmak mümkün olamayacağından, bunların elbiseye sıçraması ma'füv (affedilmiş) kabûl edilmiştir.
Erkeklerin muttalî olamayacakları hususlarda kadınların şehâ*det*le*ri*nin kabûlü, bu kâidenin fer'î hükümlerindendir.
Ancak meşakkatin kolaylığa sebep olabilmesi için, ibadetlerle birlikte normal zamanda bulunan meşakkatten farklı olması gerekir. Meselâ namaz için soğuk günlerde abdest almada ve uzun ve sıcak günlerde oruç tutmada çekilen meşakkatler, herhangi bir kolaylaştırmaya sebep teşkil edemez.
Yine hakkında kesin delil, yani nass bulunan, meselâ yapılmaması kesinlikle haram kılınan bir hususta meşakkat özrüyle o nassın hilâfı işlenemez.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Osmanlı, Erkam Yayınları